Emglev An Tiegezhioù
2012-01-05 17:15:05 UTC
Reiñ a reomp amañ testeni R. Delaporte.
Skannet eo bet an destenn : ra vimp digarezet da vezañ bet chomet hep
reizhañ ar vioù-koukouk niverus : kalz a destennom evel-se a vefe da
skannañ ha da reizhañ evit gwir, hogen re nebeut a labourerien a vez...
Emglev An Tiegezhioù : http://kannadig.pagesperso-orange.fr/
Unvanidigezh sr Reizhskrivsdur : Emziviz gant Remont Delaporte,
Imbourc’h 1985.
Remont Delaporte : An unvanidigezh-se a oa a-bouez-bras evidomp,
evel-just. Kroget em eus da gomz diwar-'bènn ar gudenn-se gant Y~un ar
Go war-dro ar bloavezh J.935. Me ha YeunaI' Go a oa koumanantet da
"zDihunamb". Gant Per ar ROuz, kelenner war ar 'c'heltieg' er Skol-veur
c Roazhon, hor boa tremenet a-gevret un arnodenn war ar brezho-neg, hag
e ser an arnodenn-se hor boa bet da ober un droidigezh diwar ar
gwenedeg. Aes-tre e oa ar pennad hor boa da dreiri ; nemet e-lec'h e
lakaat e galleg boa e lakaat e KLT. Per ar Rouz a oa a-du gant ar seurt
troidigezh-se, forzh penaos. Kendalc'het hon eus enta da studiati ar
gwenedeg, ha kenetrezomp e lavaremp alles ne vije ket bet ezhomm cherich
kalz tra evit lakaat ar brezhoneg-se da vezati lennet, aes gant an holl
vrezhon-egerion. Un dra bennak a zlefed ober, a sorije deomp, evit
peurunvaniri ar yezh, dreist-holl o vezati ma felle deomp lakaat kelenn
ar yezh e skolioù ar gouarnamant. Pa c'houlennemp avat "ar brezhoneg, er
skol" e veze daelet ouzhimp bepred gant hon eneberion peseurt brezhoneg
avat a vo kelennet ? Atav, e-giz ma ouzoclh, e veze arveret arguzenn ar
brezhoneg rannet e rannyezh-où evit nac'haii ouzhimp ar gwir da gelenn
ar yezh er skolioù.
Y.B.B. C'hwi an hini eo hoc'h eus bet ar mennoz da ijinari ar "zh".
R.D. Neuze eo em eus kinniget da 'Wh ar Go mont da gavout Loeiz Herrieu,
a oa rener "Dihunamb", hag ar skrivagner gwenedek ar muiati anavezet
d'ar mare-se. E dibenn 1935 pe e deroù 1936 hor boa gweladennet Loeiz
Herrieu. Won ket gouest da reiri deoc'h da c'houzout deiziad resisean
emwel kentari, hogen sur eo e oa kroget hon darempredoù adal 1935. An
deiziadoù a c'hellfen resizati, moarvat, o furchel er c'henskriverezh a
renis war-dro ar mare-se gant Loeiz Herrieu ha Roparz Hemon war an
divoud-se ; hogen n'eo ket gant ar re-se ez es-kemmis lizhiri hepken,
hogen ivez gant Roperzh ar Mason, Langleiz, Fratisez Vallee ha Rene ar Rouz.
Me ha Yeun ar Go eo hon eus roet lens d'an afer forzh penaos. Nemet e
taele Loeiz Herrieu ouzhimp ne oa ket tu da sevenin hevelep mennad, cire
ma oa re a skriva-gnerion KLT a-enep, F. ValIee, da skouer, Rene ar Rouz
ivez, eveljust, met ivez ha dreist-holl Roparz Hemon e-unan ; hemafi a
aziavare atav n'en dije kemmet netra biken e reizhskrivadur "Gwalarn".
Neuze em eus divizet mont da gavout Roparz Hemon, pezh a ris nebeut
amzer goude. Studiet hon eus ar gudenn a-gevret, hag evit echuiii em eus
goulennet ouzh ar skrivagner hag-en ez asantfe da gemm un nebeut traoù
er reizhskrivadur, nebeudig tre e gwirionez, evit tizhout ur brezhoneg
unvan evit Breizh a-bezh. Evit gwir, Roparz Hemon ne oa ket a-du evit
kemm netra ; ne lavare ket "nann" en un doare grofis ha fraezh
kennebeut. Diskleriet en doa din hepken evit echuiti : "Gwent ha n'ooc'h
ket gouest hoc'h-unan da Iakaat Gwenediz da zegemer ar reizhskriv-adur
hon eus." Respontet em eus e oa tu da gomz gant Gwenediz diwar-benn un
nebeut kudennoù evel hini ar "z" hag an "h" e dibenn ar gerioù, hag un
toullad kudennoù all, ha n'int ket aes da ziskoulman, "met ret e vefe
gwelout evelkent", a lavaris. Neuze en deus Roparz Hemon va broudet da
vreutaat gant Gwenediz, met n'en deus prometet netra e-unan. Kavout a ra
din edo graet e vennoz gantas.
Kendalc'het hon eus da blediri gant an afer. Diouzh e du ez eo aet Loeiz
Herrieu e darempred gant skrivagner-ion ail eus bro Wened. E-touez ar
re-se, Roperzh ar Mason ha Langleiz a oa krenn a-du gant hor ratozh da
unvanin ar brezhoneg, met, eveljust, ne felle ket dezho degemer
reizhskrivadur "Gwalarn" evel ma oa. E rannvro Wened, a-hend-all, e oa
ur skoilh a c'helle mirout ouzhimp a dizhout ar pal hor boa lakaet deomp
; diegi ar chaloni (n'am eus ket mui sonj e anv), ha na feule ket
dezhari degas an disteran kemm e skritur ar gwenedeg ; nemet, war ar
marc'had, e oa an den-se rener ar skolioù kristen en eskopti Gwened.
Setu, a-benn ar fin, e voe aozet ur vodadenn e Gwened evit ar
Wened-ourion koulz hag evit Klteiz ; eno e oa en em gavet Roparz Hemon,
Loeiz Herrieu, Langleiz, me, ha re ail, moarvat. Da heul ar vodadenn-se
e oa bet sinet gant an holl berzhidi ul lizher-kemenn o rein da
c'houzout edod diwar neuze o klask a-zevri peurunvaniri reizhskriva-dur
ar brezhoneg. Anvet e voe neuze ur bodad-tud evit studiari ar gudenn ;
Langleiz a voe anvet da sekretour er bodad-studi-se. Kser an emvod-se e
voe eskernmet un toullad Fzhiri, ur chant bennak anezho, a zo em c'herz,
hiziv an deiz.
Kendalc'het e voe gant an afer, met etretant e reas 1angleiz ur fazi
embann a reas ur follenn ma os moullet warni ar c'hinnigoù a oa bet
graet evit diskoulmaii kudenn ar peurunvanifi, hag ivez ar c'hinnigoù a
rae-en" e-unau e self da reizhafi ar gudenn-se. llogen, dres, ar
c'hinnigoù-se ne oant ket bet degemeret gant perzhidi an emvod. Diwar ar
mestaol-se, setu ginet Roparz Hemon. Marteze, evelkent, en dije asantet
rener "Ciwalarn", daoust ma ne vije ket bet plijet-tre, da sinafi an
Emglev. Met, siwazh, Vallee a oa enebet-krenn ouzlikinnigoù Langleiz, ha
diaes e oa da Roparz liernon en em zispartiait dioutaît, dre ma oa bet
hemaii unan eus harperion efedusafi "Gwal-arn", dreist-holl er
bloavezhioù kentafi. Aet on enta da gavout Vallee, ha kavout a ra din em
bije kendrec'het anezhafi, panevet e oa-en" e-unan dalclet e kazel-gê
gant Meven Mordiern, ha na telle ket dezhafi klevout anv eus ur
reizhskrivadur en dije dalc'het kont eus goulen-noù Loeiz ilerrieu, ha
na oa anezhaît, d'e stilb nemet un troc'her-buzhug dizesk. Meven
Mordiern an hini eo a lakaas ar savadenn da drec'holiafi. Hiziv ez eo
doujet Meven Mordiern gant an holl, nernet ret co anzav ne oa ket aes
kaout darempredoù gantafi. Kavout a rae dezhafi, a gav din, en doa, en
ha Vallee, ur seurt gwir perc'hentiezh war ar KLT, dre ma oa bet fardet
hemafi gant Vallee, kuzuliet gantai" ; patrom yezh "Wal-arn" ez eo bet
ar "Sketla Segobrani", arabat disofijal ; ne ranked ket enta deltas an
disteraii chefichamant er savadur aozet ganto : un tact disakr e vije
bet. Ur Gall a oa eus Meven Mordiern, ur Gall troet war draoù Breizh,
met ur Gall ta oa ket gouest da aberzhiii netra evit :nad Breizh,
kompren a rit. Vallee, daoust ma oa tre a-enep, en dije pleget a-benn ar
fin evit mad Breizh, dre ma oa anezhafi ur broadelour, ha pezh a gonte
evitafi e oa Breizh ha saveteifi ar brezhoneg.da gentafi, Boude ma vije
bet ret dezhaii evit se aberzhifi dan eus e vennoz-ioù diwar-henn ar
reizhskrivadur. Met Meven Mordiern a oa a-drefiv clezhafi, gant e
spereci strizh. Ne lavaran ket n'en deus ket labouret heman ; er
c'hontrol, labouret en deus Katz: en" an hini eo en deus lakaet Vallee
da seve! e C'heriadur :nanevetail n'en dije ket Vallee biskoazh kaset da
benn an oberenn veur-se. Vallee a oa desket-meurbet, met un tammig
bobion e oa ; egile, er c'hontrol, a oa mennoziet resis ha youlet-start
; gouzout a rae petra a venne, ha gant reizh e laboure e seil d'ar pal
en doa roet dezhafi e-unan. Setu, gant kleven Mordiern ez eo bet lakaet
Fransez Vallee do labourat, nemet ur werh m'en doe laket e sonj a-enep
d'an arnod-peurunv-anin, ne oa ket mui tu d'e takaat da ficbrP an
disteran diwar e savlec'h, hag ar gwashafi a zo eo en deus lakaet Vallee
da zifenn ivez e savlec'h
Nez' e oa un den all hag a oa rnat-tre, hag a oa Ernod, met hemafi a
varvas a-raok ma voe echu an abadenn. Ernod ivez a oa desket-kenan. Ne
gav ket die avat e oa enehet da vat ouzh an arnod-peurunvaniii. Stignall
a roe daeladennoù ouzh an arnod-se, an dra-mafi pe an dra-se, met, e-giz
ma lavaren deoe'll, ne oa ket enebet-krenn. Siwazh, gant Vallee ha Meven
Mordiern eo e oa levezonet Roparz Ilemon, hag heman en doa touet zoken
da Veven Mordiern n'en dije kernmet biken reizhskrivadur "Gwalarn" ;
moulet en deus zoken war e gelaouenn un destenn o tennai d'al le-se,
oc'h oher "meskerion" eus or re a oa o klask kas da benn ar
beurunv-anidigezh, "meskerion"diboell 'ta, hag a rae gaou ouzh ar
brezhoneg, pe un dra bennak evel-se (A, setu an destenn aman !). Roparz
Hemon 'ta a zo aet en e votoù, evel ma vez lavaret e lireizh—Izel. Coude
bezafi asantet d'an dezev hor boa, en deus en em zislavaret, oc'h
asurifi ne vije kemmet netra biken e reizhskrivadur "Gwalarn". Setu,
a-henn ar fin, eo het paouezet gant an emvodoù etre Kltiz ha Gwenediz :
ar re-man ne felle ket dezho degerner grofisurzh "Gwalare ha Roparz
Ilemon da zilezel o skritur, na mui na rnaes. Setu, pep tra a zo
kouezhet en e boull, ha lleven Mordiern a zo bet kiriek d'an
drouziwezh-se. Ar pezh a zo bet fall dreist-holl er c'hwitadenn-se eo ez
eo bet Roparz Hemon difur
a-walc`h d'ar mare m'en deus sillet "Ernglev" an 8 a viz Gouere 1941
evit kas ul !izher da Veven Mordiern,
klask ennafi en em zidamall evit bezafi trubardet reizh-skrivadur
”Gwalarn"evel reizhskri vadur peurunvan ar brezhoneg : evit en em
zigarezifi e lakae an Alamaned kiriek d'ar peurunvanifi, pe kentoc'h,
d'an emglev gant Gwenediz, un dru hag a zo faos penn--da-bene, ur gaou
'ta hag en deus graet gnou spontus ivez ouzh ar yezh abaoe, rak me a oar
penaos ez eo tremenet an Mer
gwirionez, o vezan m'edon en deron hag or penn anezh-afi. Ar
beurunvanidigezh n'eo ket bet graet diwar urzh an Alamaned tamrn ebet,
hogen diwar un diviz kemeret gant "Kuzu]-meur"an Ernsav, en un emvod
m'en em gave ennafi Debauvais, Mordrel, Lainé, ha Roparz Ilemon e-unan,
ouzhpenn re all. En emvod-se e oa bet gour-
c'hemennet da Roparz Hemon ober ar beurunvanidigezh, peogwir edo e penn
emsav ar yezh. N'on ket aet, me, da emvod ar beurunvanidigezh, hogen
Roparz Hemon, na petra, a zo en em gavet e penn an abadenn. E-kerzh ar
vreutadeg e voe degemeret an holl ginnigoù hor boa bet tro da ober er
bloavezhioù kent, nemet unan ; lakaet
voe ur "v" e dibenn gerioù 'zo e-lec'h ar "w", ar pezh a gavan-me Tarsus
rsus hag a oa ur fazi, d'am sofij. Kement-se avat a zo un istor all.
N'eus forzh penaos, gouzout a reer e skrivas Roparz Hemon da Veven
Mordiern neuze al lizher-se am eus meneget evit en em wennafi. Ar pezh a
zo gwashoc'h eo e rocs Meven Mordiern, a-raok mervel, al lizher-se da
enebourion ar beurunvanidigezh a oa bodet en-dro d'an aotroù Falc'hun ;
setu, evel meur a hini em eus bet un adskrid eus al lizher-se, ul
luc'hskeu-dennadur anezhafi a zo bet kaset din gant Seite. Mignon bras e
oan da Seite, hag hemafi, e gwirionez, a oa a-du gant ar
beurunvanidigezh ; pledifi a rae gant kelennadur ar yezh, hag mi a oa e
penn unan eus ar skolioù ma bled-emp ganto a-berzh "Rreuriezh ar
brezhoneg er skolioù", p'edo o vevafi e Pleiben. E sofij edo embann
levrioù-kelenn brezhoneg, ha rak-se, na petra, e oa dedennet gant rakwel
ar peurunvanifi, o vezafi ma vije bet tu dezhafi evel-se da ledanaat
kelc'hiad-skignafi e zornlevrioù. Un den a dalvoudegezh e oa, met
siwazh, e1hwi 'oar penaos emari ar Vretoned : pa sav tabut etrezo, n'int
ket gouest da vezari seven. P'o deus rebechoù pe bismigad-ennoù da ober
n'int ket evit henn ober 'en un doare reizh hag hegarat. N'int ket
gouest da lavarout, da skouer ; "Ya, ar wirionez a zo ganeocih, marteze,
met koulskoude ez eus tu da gaout un ali dishefivel war ar gudenn..."
Diwar-benn ar Falc'hun, da skouer, ez eus bet embannet ur pennad
dismegafisus a-walc'h war "Walarn" e-pad ar brezel, ur pennad hag a
dalveze kement-se, war-bouez nebeut : "Traoù sot a zo bet skrivet gant
Falc'hun en e leur diwezhan, n'eus ket sotoc'h..." Ar pennad-se, kalet
ha diseven, a oa bet savet gant Roparz Hemon. Diwezhatoc'h e kasas ar
Falc'hun an dorzh d'ar gêr o tisklerian ne ouie Roparz Hemon netra
diwar-benn yezhoniezh ha n'en doa ket graet studioù uhel war an danvez a
oa pleustret gantan-efi, ar pezh a c'hell bezatl gwir, rak Roparz Hemon
n'en doa ket, en arnzer-hont, graet studioù arbennik a seurt gant re ar
Falc'hun, pezh n'en deus ket miret outari a ober ul labour dispar e pep
keriver. Kement-se a gontan evit disklerian penaos e teuas Roparz Hemon
hag ar Falc'hun da vezan enebour-ion douet, unan o tagari egile gant un
ton flemmus, hag hemari o respont gant un ton ken flemmus ail. Setu
penaos ez eas ar Falc'hun da jubennour barnerezh gail goude ar brezel,
pa oa anv a gendaonifi ar stourmer brezhon d'ur c'hosp pounner a
garc'har da genver e brosez ; asantet en doa da drein evit ar varnerion
pennadoù 'zo bet embannet gant Roparz Hemon war "Arvor". Dister e oa
koulskoude deroù an tabut etrezo er penn-kentari.
K.G. Eus pelecth e teu kement-se ? Ar Vretoned a lavar e tleer bezan
eeun, hag evit bezari eeun e tagont. Kalz a Vretoned a zo evel-se, ha
rak-se e vez kement a dabu-toù e Breizh etre an dud. E Breizh e ranker
bezan a-du gant un den war bep tra, pe neuze, war netra, kompren a rit.
E Kembre e c'heller harpails ar yezh, hep kemer perzh evit se er stourm
politikel. E Breizh ez oc'h a-du gant pep tra pe a-enep da bep tra. An
dra-se a zo darijerus-tre.
Q.A.N. Daoust ha bez' e c'hellf komz un tammig
eus ho tarempredoù gant Yann-Vari Perrot hag, ar "Bleun-Brug". Lavaret
hoe'h eus e oac'h bet ]akaet da gadoriad gant an Aotroù Perrot, un
tammig evel ur vargodenn.
R.D. Mann, ket cires evel ur vargodenn. met, c'hwi 'oar,
n'em eus graet, koulz lavaret, netra evit ar "Bleun-Brugr,
nemet skoazellafi an Aotroù Perrot, ambroug anezhafi,
hag ober tra pe dra evitan. Eveljust, e oan koumanantet
da "Feiz ha Breizh" abace 1930 pe 1931. Anavezout
n 'men enta an Aotroù Perrot ha mont a raen d'e ouelioù.
îlien deus Dieuleveult en em dennet eus e garg a gadoriad
d'ar Bleun-Brug, e fellas d'an Aotroù Perrot, hag n oa
ur broadelour, kaout war e dro d'e sikour tud hag a vije
bet dieub e-kefiver an eskopti, hep bezafi enebet outafi,
tud lik 'ta hag a vije bet kristenion, hep behfi rediet
da sentifi ouzh an eskob war bep tachent). Neuze en
doa va eiherneret evel rener ha kadoriad. Bez' e oa neuze
daou isrener : Langleiz ha James Bouille. Gant an tri
a oa ac'hanomp e on sur da °hem hep bezafi skoilhet
evel broadelour, kompren a rit. Dieuleveuit a on ur
paotr mat, mui pe vui rannvroelour aval. ; pezh a zo
sur eo n'on ket a-du tre gant rnennozioù an Aotroù Per--
rot ; ganeomp avat edo en e aez, ha ni a sikoure anezhafi
pep doare. Kaouisin a on sekretour a-hend-all, hag
oa anezhafi ur paotr mat hag or broadelour mat. Met a-hend-all en devoa
an Aotroù Perrot diaesterioù gant an eskopti, a hep seurt. Da gentaii,
evit e vennozioù re vroadelour, hervez an eskopti, eveljust ; ha d'an
eil, a-wechoù, evit aferioù a arehant. Cihwi 'Car, an Aotroù Perrot a oa
un tammig evel Debauvais, un den dispar
pep kefiver, nemet e par an arc'hant ; a-weehoù en deus bet trubuilhoù
en abeg da se, hag an Eskopti en doa plantet dezhafi un "tefizorer" ha
na oa ket anezhan ur Breizhad penn-kil--ha-troad ; an treid, marteze, a
oa breizhat, met ar penn ne oa ket ; n'on ket aes dezhafi enta en em
glevout gant an Aotroù Perrot. Evel ma lavarendeocM, bez' e oa an Aotroù
Perrot un den hep
bar, dezhafi ur galon four, nemet, a-wechoù, e veze re brim e deod ivez,
pezh na aesae ket e zarempredoù gant e 'holourion' bepred. Er
c'hefiver-se e c'hellan kontan clecen ur surbienn, 1n8g a
SI,(NYik'fillS) MM, a (e,a9 c93%, ar perzh-se eus rener "Feiz ha
Breizh". Ur wechad e oan o rnerenn e Preshital Skrignag, ha gouzout a
rit e oa ar presbital-se un tammig evel un ostaleri, ostizion e-leizh o
pleustriii anezhi. En devezh-se enta edon war-dro an Aotroù Perrot, ouzh
tao!, hag Herri Kaouisin tostik din, hag hema6 pe unan all bennak 1avar
: "Ha gwelet hoc'h eus war ar gazetenn en deus tapet an Aotroù in F.skob
Duparc al 'Légion d'Honneur'
llag an Aotroù Perrot, anezhafi ul latinegour mat, da zistagafi war an
taol : "Receperunt marcedem suam, vani vanam..." Ar pezh a dalvez
"Degerneret o deus o gopr, unan avelek hag int karget a avel..." Ar
bomm-lavar-se, evel ma lavarer, n'en doa ket stoket ouzh divskouarnoù
tud vouzar, seul vui ma oa daouzek den bennak ouzh taol en devezh-se, ha
na petra, unan eus ar brederion, pig pe vran, ne ouzer ket, a yeas, mail
warnafi, da ziskuliaii d'an eskob peseurt addispleg en doa graet unan
eus e veleion d'an enor bras a ou bet graet dezhafi gant ar gouarnamant
gall. Siwazh, an Aotroù Duparc ne brizas ket nemeur barregezh an Aotroù
Perrot war al latin, flemmet m'en em gave a-walc'h gant ar werzad restet
dezhaii. Ne vefen ket souezhet en dije tapet un taol bazh-eskob en abeg
d'e ouiziegezh war al latin en degouezh-se. Ne vern penaos, an daou
vikel-vras a oa enebet outafi, Jonkour dreist -holl, ha na c'helle ket
gouzafiv anezhafi nemeur. Sofij am eus un abadenn ail, e 1939, dres
a-raok ar brezel ; ne men neuze war-dro ar "Bleun-Brug"nemet abaoe daou
vloaz. Kendalc'h I,annuon bet aozet e 1938 a oa bet dispar. N'em boa-me
graet ne/net azezafi en ur gador-vrec'h e-kichen an Aotroù Perrot, met
Langleiz, Per Bourdelles hag Herri Kaouisin o doa Tabouret kalz.
Disple-get e oa bet pezhioù-c'hoari dispar, dreist-holl "Postas, an
Doktor Daonet"a oa bet c'hoariet mat-tre. E 1939 e tlee ar C'hendalc'h
bezafi dalc'het e Kemper. Aet e oan enta d'ar dr-se gant an Aotroù
Perrot (marteze oa Langleiz ouzh han ambroug), hag un emvod a os da
vezafi aozet e kumuniezh ar Retred. Di e oa deuet tud eus an eskopti,
eveljust. Krog e oa an abadenn pa oamp erruet. N'em eus ken soiij eus
kement a oa bet lavaret en drovezh-se, nemet e oa bet divizet diwar-benn
an doare da aozaii ar C'hencialc'h. Per-Yann Nedeleg a oa war-dro ivez,
hag en kelenner er C'hloerdi bras hag o rein eno kentelioù brezhoneg
d'ar gloareged o devoa c'hoant. Ila setu an Aotroù Perrot o tiskleriañ
oa brav-tre kement-se, nemet e tlefed kelenn brezhoneg d'an holl danvez
beleion, dreist-holl avat d'ar re a oa tont eus ar c'herioù, ha na
ouient ket ar yezh a-vihanik. Neuze e vezent kaset d'ar parrezioù bihan
war ar maez d'en em c'hourdonifi war ar yezh, hogen mankout a rae dezho
elfennoù ar yezh ha seurt prantad-gourdonifi, dre se, ne servije ket da
galz tra dezho. Pa glaskent, daoust da se, ober sarmonioù brezhonek e
lakaent ar fideled da c'hoarzhin. Adal ar c'hloerdi e tlee bezafi
kelennet ar yezh. Bez' edo eno avat rener ar C'hloerdi bras end-eeun.
"Me fell din goulenn outafi," erre an Aotroù Perrot, "perak ne vez ket
desket brezhoneg d'an holt zanvez Neuze, ar Glouvier, a oa rener
ar C'hloerdi, en doa eilgeriet, droug ennafi : "Qu'est-ce que c'est que
ces manières : le Séminaire, ça me regarde ; ce n'est pas vous qui me
direz ce qu'il faut faire..." II.a. "D'ailleurs, vous n'êtes qu'un
brouillon : vous ne réussissez à rien..." Spontus e oa bet an abadenn.
Glouvier a oa ur Breton eus Filant, ganet en ELliant, hag a gomze
brezhoneg mat-tre p'en deveze c'hoant, met enebet-tre oa ouzh an emsav,
ha distroet en deus dioutafi ur bern danvez beleion a zo tremenet dre e
gloerdi.
Kement-mari am eus kontet evit diskouez hepken peseurt endro e laboure
an Aotroù Perrot, pa oan-me rener ar Bleun-Brug. Setu, echuet e oa bet
an emvod evel-se. Kavout a ra din e oa bet prientet Gouelioù ar
Bleun-Brug daoust da se, met a-benn ar fin, ne oa bet graet netra rak ar
brezel a OR tarzhet er c'heit-se.. E-pad ar brezel ne voe <et oberiant
ar "Bleun-Brue.
Eveljust, em boa tro alles da zivizout gant an Aotroù Perrot ha da
eskemm mennozioù gantafi. Va lusket en deus da genderc'hel gant an
oberenn am boa boulc'het gant "Breuriezh ar brezhoneg er Skolioù", ha
roet en doa din anvloù tud o dite gellet va harpail da ledafi an aozadur
er rannvro-se, hogen etretant e c'hoarvezas or brezel, ha ne erhellis
ket tennarl mad eus an titouroù en doa roet din.
B.A.N. Ha peseurt darempredoù ho poa gant "Skol Walarn" ha skipaith
Roparz Ilemon ? Daoust hag e oa ur bern tud ennan, ernvodoù, eskernmoù
ha me oar-me ?
R.D. Nanti, ne oa nag ernvodoù, nag eskemmon. Roparz liemon a zo bet
atav un den e-unan-penn, o labourat atav e-unau-penn. Hiskoazh, a gav
din, n'eus bet a emvod-où evit kenlabourerion "Walarn”. Resev a rae
pennadoù, ha dibab a rae ar re a blije dezhafi, e-unan bepred, hep
goutenn ali den. Tud 'zo a zo bet feuket en abeg da se, met evel-se e oa
troet da oberiafi bepred, bepred drezafi e-unan. Ha sofij am eus, pledon
o vevafi e Dotera] goude ar brezel, ez on aet die welout. O, plijus-tre
veze an degemer ; gant kalz hegaratted e vezemp resevet gantai'', met po
lavaren deztran ; "Deuil da goaniafi du-man..." morse n'en deveze amzer
; ret e veze dezhan dalclunat chom da labourat. Predon o vevari e
Corcaigh enr eus e gouviet n'ouzon pet gwech do zont da dremen un nebeut
devezhioù ganeomp. Hiskoazh n'eo deuet. Skrivafi a rae lizheroù din :
teir linennad, plijus-tre, berr avat. liement e laboure ivez, gwir eo
N'ouzon ket penaos en deus sevenet kernent en deus sevenet. B.A.N.
Daoust ha lennet hoeth eus ar pennad savet diwar
benn gant Morvannou e-barzh "Planedenn" ?
R.D. Nient eus ket. Evit lavarout ar wirionez, n'on ket koumanantet. Re
a gelaouennoù a zo ; me 'gaffe lenn ar pennad-se avat. Evit Roparz
Hernon, un den emroet a-grenn da Vreizh ha d'ar brezhoneg e oa. Bet on en
interamant e Dulenn ; en iliz, zoken, em eus graet al "lennadenhoe e
brezhorieg. Kalzig a dud a oa du-se
Dulenn, ar Vretoned a oa o e Dulennpeurgent.
Deuet e oan eus Corcaigh da Zulenn evit an degouezh. Pezh a zo bet
mantrus avat en obidoù-se ez eo bet emell ar "C'huzul" gall a lakaas
digerifi arched ar brogar-out' breizhat war-lerc'h al lidoù... moarvat
evit bezaR sur n'oa ket kuzhet armoù pe zramrn e-barzh !!! N'ouzon ket
petra a felle d'an den ober. Lakaet en deus er-rnaez an holl Vretoned,
ha n'eus chomet nemet ar "C'huzul" ha paotr ar "Pompadoù-kafiv". Sielloù
o doa da lakaat war an arched, a gay din ; se a zo reizh hag a c'heller
kompren ; hogen paotr ar Pompadoù-kafiv a laveras din, en don, ouzhpenn,
lakaet digeriR an arched.
B.A.N. de Y.B.B. Se a zo spontus !
K.G. Gant Fion e vije bet petra e-barzh ?
R.D. Armoù marteze, dornskridoù, n'ouzon ket. Droch ha spontus e oa ar
mennoz-se. Ar "C'huzul" n'en deus graet diskleriadenn ebet. N'ouzon ket
perak avat.
B.A.N. Ileugus e oa.
Daoust hag anavezet hoc'h eus Meavenn ?
R.D. Ya, mat-tre em eus anavezet anezhi, adalek maz eo deuet da chom da
Roazhon, da sikour Debauvais. Da lojeiz he doa ur gambr e-barzh ranndi
Debauvais ; sekretourez e oa gantan ; hi a rae war-dro "Breiz Atao" rniziek.
B.A.N. Studierez e oa, pe labourat a rae ?
R.D. An dra-se a zo c'hoarvezet da heul ar freuz bras a oa bet e 1931,
pa oa 'Breiz Mao" sizhuniek kouezhet en e boull ; neuze hen eus sikouret
Debauvais. Meavenn a laboure enta evel sekretourez gante), ha me a
laboure ivez. Studier e oan neuze, hag o chom e Roazhon.
B.A.N. E pelec'h he deus kejet gant Andouard '? En lwer-zhon ?
R.D. Ne ouzon ket. Bevet he deus en lwerzhon e-pad ur bloaz, e 1933-34,
moarvat, o kelenn galleg en ur skol e Tourlas. Eveljust e oa brudet-tre
Boude 1939, c'hwi 'oar : "La Vierge Rouge" a veze graet anezhi gant ar
gazetennerion. A-benn neuze, daoust ha Loeiz Andou-ard, a oa ur
broadelour anezhaii, a zo bet dedennet ganti en abeg d'he brud, hag ivez
dre ma oa-hi ur plac'h dudius, nrouzon ket. N'ouzon ket kennebeut penaos
o deus graet anaoudegezh. Anavezet em eus anezhi goude-se, pa oant
dimezet endeo, e Roazhon, hag o bugale (…)
Skannet eo bet an destenn : ra vimp digarezet da vezañ bet chomet hep
reizhañ ar vioù-koukouk niverus : kalz a destennom evel-se a vefe da
skannañ ha da reizhañ evit gwir, hogen re nebeut a labourerien a vez...
Emglev An Tiegezhioù : http://kannadig.pagesperso-orange.fr/
Unvanidigezh sr Reizhskrivsdur : Emziviz gant Remont Delaporte,
Imbourc’h 1985.
Remont Delaporte : An unvanidigezh-se a oa a-bouez-bras evidomp,
evel-just. Kroget em eus da gomz diwar-'bènn ar gudenn-se gant Y~un ar
Go war-dro ar bloavezh J.935. Me ha YeunaI' Go a oa koumanantet da
"zDihunamb". Gant Per ar ROuz, kelenner war ar 'c'heltieg' er Skol-veur
c Roazhon, hor boa tremenet a-gevret un arnodenn war ar brezho-neg, hag
e ser an arnodenn-se hor boa bet da ober un droidigezh diwar ar
gwenedeg. Aes-tre e oa ar pennad hor boa da dreiri ; nemet e-lec'h e
lakaat e galleg boa e lakaat e KLT. Per ar Rouz a oa a-du gant ar seurt
troidigezh-se, forzh penaos. Kendalc'het hon eus enta da studiati ar
gwenedeg, ha kenetrezomp e lavaremp alles ne vije ket bet ezhomm cherich
kalz tra evit lakaat ar brezhoneg-se da vezati lennet, aes gant an holl
vrezhon-egerion. Un dra bennak a zlefed ober, a sorije deomp, evit
peurunvaniri ar yezh, dreist-holl o vezati ma felle deomp lakaat kelenn
ar yezh e skolioù ar gouarnamant. Pa c'houlennemp avat "ar brezhoneg, er
skol" e veze daelet ouzhimp bepred gant hon eneberion peseurt brezhoneg
avat a vo kelennet ? Atav, e-giz ma ouzoclh, e veze arveret arguzenn ar
brezhoneg rannet e rannyezh-où evit nac'haii ouzhimp ar gwir da gelenn
ar yezh er skolioù.
Y.B.B. C'hwi an hini eo hoc'h eus bet ar mennoz da ijinari ar "zh".
R.D. Neuze eo em eus kinniget da 'Wh ar Go mont da gavout Loeiz Herrieu,
a oa rener "Dihunamb", hag ar skrivagner gwenedek ar muiati anavezet
d'ar mare-se. E dibenn 1935 pe e deroù 1936 hor boa gweladennet Loeiz
Herrieu. Won ket gouest da reiri deoc'h da c'houzout deiziad resisean
emwel kentari, hogen sur eo e oa kroget hon darempredoù adal 1935. An
deiziadoù a c'hellfen resizati, moarvat, o furchel er c'henskriverezh a
renis war-dro ar mare-se gant Loeiz Herrieu ha Roparz Hemon war an
divoud-se ; hogen n'eo ket gant ar re-se ez es-kemmis lizhiri hepken,
hogen ivez gant Roperzh ar Mason, Langleiz, Fratisez Vallee ha Rene ar Rouz.
Me ha Yeun ar Go eo hon eus roet lens d'an afer forzh penaos. Nemet e
taele Loeiz Herrieu ouzhimp ne oa ket tu da sevenin hevelep mennad, cire
ma oa re a skriva-gnerion KLT a-enep, F. ValIee, da skouer, Rene ar Rouz
ivez, eveljust, met ivez ha dreist-holl Roparz Hemon e-unan ; hemafi a
aziavare atav n'en dije kemmet netra biken e reizhskrivadur "Gwalarn".
Neuze em eus divizet mont da gavout Roparz Hemon, pezh a ris nebeut
amzer goude. Studiet hon eus ar gudenn a-gevret, hag evit echuiii em eus
goulennet ouzh ar skrivagner hag-en ez asantfe da gemm un nebeut traoù
er reizhskrivadur, nebeudig tre e gwirionez, evit tizhout ur brezhoneg
unvan evit Breizh a-bezh. Evit gwir, Roparz Hemon ne oa ket a-du evit
kemm netra ; ne lavare ket "nann" en un doare grofis ha fraezh
kennebeut. Diskleriet en doa din hepken evit echuiti : "Gwent ha n'ooc'h
ket gouest hoc'h-unan da Iakaat Gwenediz da zegemer ar reizhskriv-adur
hon eus." Respontet em eus e oa tu da gomz gant Gwenediz diwar-benn un
nebeut kudennoù evel hini ar "z" hag an "h" e dibenn ar gerioù, hag un
toullad kudennoù all, ha n'int ket aes da ziskoulman, "met ret e vefe
gwelout evelkent", a lavaris. Neuze en deus Roparz Hemon va broudet da
vreutaat gant Gwenediz, met n'en deus prometet netra e-unan. Kavout a ra
din edo graet e vennoz gantas.
Kendalc'het hon eus da blediri gant an afer. Diouzh e du ez eo aet Loeiz
Herrieu e darempred gant skrivagner-ion ail eus bro Wened. E-touez ar
re-se, Roperzh ar Mason ha Langleiz a oa krenn a-du gant hor ratozh da
unvanin ar brezhoneg, met, eveljust, ne felle ket dezho degemer
reizhskrivadur "Gwalarn" evel ma oa. E rannvro Wened, a-hend-all, e oa
ur skoilh a c'helle mirout ouzhimp a dizhout ar pal hor boa lakaet deomp
; diegi ar chaloni (n'am eus ket mui sonj e anv), ha na feule ket
dezhari degas an disteran kemm e skritur ar gwenedeg ; nemet, war ar
marc'had, e oa an den-se rener ar skolioù kristen en eskopti Gwened.
Setu, a-benn ar fin, e voe aozet ur vodadenn e Gwened evit ar
Wened-ourion koulz hag evit Klteiz ; eno e oa en em gavet Roparz Hemon,
Loeiz Herrieu, Langleiz, me, ha re ail, moarvat. Da heul ar vodadenn-se
e oa bet sinet gant an holl berzhidi ul lizher-kemenn o rein da
c'houzout edod diwar neuze o klask a-zevri peurunvaniri reizhskriva-dur
ar brezhoneg. Anvet e voe neuze ur bodad-tud evit studiari ar gudenn ;
Langleiz a voe anvet da sekretour er bodad-studi-se. Kser an emvod-se e
voe eskernmet un toullad Fzhiri, ur chant bennak anezho, a zo em c'herz,
hiziv an deiz.
Kendalc'het e voe gant an afer, met etretant e reas 1angleiz ur fazi
embann a reas ur follenn ma os moullet warni ar c'hinnigoù a oa bet
graet evit diskoulmaii kudenn ar peurunvanifi, hag ivez ar c'hinnigoù a
rae-en" e-unau e self da reizhafi ar gudenn-se. llogen, dres, ar
c'hinnigoù-se ne oant ket bet degemeret gant perzhidi an emvod. Diwar ar
mestaol-se, setu ginet Roparz Hemon. Marteze, evelkent, en dije asantet
rener "Ciwalarn", daoust ma ne vije ket bet plijet-tre, da sinafi an
Emglev. Met, siwazh, Vallee a oa enebet-krenn ouzlikinnigoù Langleiz, ha
diaes e oa da Roparz liernon en em zispartiait dioutaît, dre ma oa bet
hemaii unan eus harperion efedusafi "Gwal-arn", dreist-holl er
bloavezhioù kentafi. Aet on enta da gavout Vallee, ha kavout a ra din em
bije kendrec'het anezhafi, panevet e oa-en" e-unan dalclet e kazel-gê
gant Meven Mordiern, ha na telle ket dezhafi klevout anv eus ur
reizhskrivadur en dije dalc'het kont eus goulen-noù Loeiz ilerrieu, ha
na oa anezhaît, d'e stilb nemet un troc'her-buzhug dizesk. Meven
Mordiern an hini eo a lakaas ar savadenn da drec'holiafi. Hiziv ez eo
doujet Meven Mordiern gant an holl, nernet ret co anzav ne oa ket aes
kaout darempredoù gantafi. Kavout a rae dezhafi, a gav din, en doa, en
ha Vallee, ur seurt gwir perc'hentiezh war ar KLT, dre ma oa bet fardet
hemafi gant Vallee, kuzuliet gantai" ; patrom yezh "Wal-arn" ez eo bet
ar "Sketla Segobrani", arabat disofijal ; ne ranked ket enta deltas an
disteraii chefichamant er savadur aozet ganto : un tact disakr e vije
bet. Ur Gall a oa eus Meven Mordiern, ur Gall troet war draoù Breizh,
met ur Gall ta oa ket gouest da aberzhiii netra evit :nad Breizh,
kompren a rit. Vallee, daoust ma oa tre a-enep, en dije pleget a-benn ar
fin evit mad Breizh, dre ma oa anezhafi ur broadelour, ha pezh a gonte
evitafi e oa Breizh ha saveteifi ar brezhoneg.da gentafi, Boude ma vije
bet ret dezhaii evit se aberzhifi dan eus e vennoz-ioù diwar-henn ar
reizhskrivadur. Met Meven Mordiern a oa a-drefiv clezhafi, gant e
spereci strizh. Ne lavaran ket n'en deus ket labouret heman ; er
c'hontrol, labouret en deus Katz: en" an hini eo en deus lakaet Vallee
da seve! e C'heriadur :nanevetail n'en dije ket Vallee biskoazh kaset da
benn an oberenn veur-se. Vallee a oa desket-meurbet, met un tammig
bobion e oa ; egile, er c'hontrol, a oa mennoziet resis ha youlet-start
; gouzout a rae petra a venne, ha gant reizh e laboure e seil d'ar pal
en doa roet dezhafi e-unan. Setu, gant kleven Mordiern ez eo bet lakaet
Fransez Vallee do labourat, nemet ur werh m'en doe laket e sonj a-enep
d'an arnod-peurunv-anin, ne oa ket mui tu d'e takaat da ficbrP an
disteran diwar e savlec'h, hag ar gwashafi a zo eo en deus lakaet Vallee
da zifenn ivez e savlec'h
Nez' e oa un den all hag a oa rnat-tre, hag a oa Ernod, met hemafi a
varvas a-raok ma voe echu an abadenn. Ernod ivez a oa desket-kenan. Ne
gav ket die avat e oa enehet da vat ouzh an arnod-peurunvaniii. Stignall
a roe daeladennoù ouzh an arnod-se, an dra-mafi pe an dra-se, met, e-giz
ma lavaren deoe'll, ne oa ket enebet-krenn. Siwazh, gant Vallee ha Meven
Mordiern eo e oa levezonet Roparz Ilemon, hag heman en doa touet zoken
da Veven Mordiern n'en dije kernmet biken reizhskrivadur "Gwalarn" ;
moulet en deus zoken war e gelaouenn un destenn o tennai d'al le-se,
oc'h oher "meskerion" eus or re a oa o klask kas da benn ar
beurunv-anidigezh, "meskerion"diboell 'ta, hag a rae gaou ouzh ar
brezhoneg, pe un dra bennak evel-se (A, setu an destenn aman !). Roparz
Hemon 'ta a zo aet en e votoù, evel ma vez lavaret e lireizh—Izel. Coude
bezafi asantet d'an dezev hor boa, en deus en em zislavaret, oc'h
asurifi ne vije kemmet netra biken e reizhskrivadur "Gwalarn". Setu,
a-henn ar fin, eo het paouezet gant an emvodoù etre Kltiz ha Gwenediz :
ar re-man ne felle ket dezho degerner grofisurzh "Gwalare ha Roparz
Ilemon da zilezel o skritur, na mui na rnaes. Setu, pep tra a zo
kouezhet en e boull, ha lleven Mordiern a zo bet kiriek d'an
drouziwezh-se. Ar pezh a zo bet fall dreist-holl er c'hwitadenn-se eo ez
eo bet Roparz Hemon difur
a-walc`h d'ar mare m'en deus sillet "Ernglev" an 8 a viz Gouere 1941
evit kas ul !izher da Veven Mordiern,
klask ennafi en em zidamall evit bezafi trubardet reizh-skrivadur
”Gwalarn"evel reizhskri vadur peurunvan ar brezhoneg : evit en em
zigarezifi e lakae an Alamaned kiriek d'ar peurunvanifi, pe kentoc'h,
d'an emglev gant Gwenediz, un dru hag a zo faos penn--da-bene, ur gaou
'ta hag en deus graet gnou spontus ivez ouzh ar yezh abaoe, rak me a oar
penaos ez eo tremenet an Mer
gwirionez, o vezan m'edon en deron hag or penn anezh-afi. Ar
beurunvanidigezh n'eo ket bet graet diwar urzh an Alamaned tamrn ebet,
hogen diwar un diviz kemeret gant "Kuzu]-meur"an Ernsav, en un emvod
m'en em gave ennafi Debauvais, Mordrel, Lainé, ha Roparz Ilemon e-unan,
ouzhpenn re all. En emvod-se e oa bet gour-
c'hemennet da Roparz Hemon ober ar beurunvanidigezh, peogwir edo e penn
emsav ar yezh. N'on ket aet, me, da emvod ar beurunvanidigezh, hogen
Roparz Hemon, na petra, a zo en em gavet e penn an abadenn. E-kerzh ar
vreutadeg e voe degemeret an holl ginnigoù hor boa bet tro da ober er
bloavezhioù kent, nemet unan ; lakaet
voe ur "v" e dibenn gerioù 'zo e-lec'h ar "w", ar pezh a gavan-me Tarsus
rsus hag a oa ur fazi, d'am sofij. Kement-se avat a zo un istor all.
N'eus forzh penaos, gouzout a reer e skrivas Roparz Hemon da Veven
Mordiern neuze al lizher-se am eus meneget evit en em wennafi. Ar pezh a
zo gwashoc'h eo e rocs Meven Mordiern, a-raok mervel, al lizher-se da
enebourion ar beurunvanidigezh a oa bodet en-dro d'an aotroù Falc'hun ;
setu, evel meur a hini em eus bet un adskrid eus al lizher-se, ul
luc'hskeu-dennadur anezhafi a zo bet kaset din gant Seite. Mignon bras e
oan da Seite, hag hemafi, e gwirionez, a oa a-du gant ar
beurunvanidigezh ; pledifi a rae gant kelennadur ar yezh, hag mi a oa e
penn unan eus ar skolioù ma bled-emp ganto a-berzh "Rreuriezh ar
brezhoneg er skolioù", p'edo o vevafi e Pleiben. E sofij edo embann
levrioù-kelenn brezhoneg, ha rak-se, na petra, e oa dedennet gant rakwel
ar peurunvanifi, o vezafi ma vije bet tu dezhafi evel-se da ledanaat
kelc'hiad-skignafi e zornlevrioù. Un den a dalvoudegezh e oa, met
siwazh, e1hwi 'oar penaos emari ar Vretoned : pa sav tabut etrezo, n'int
ket gouest da vezari seven. P'o deus rebechoù pe bismigad-ennoù da ober
n'int ket evit henn ober 'en un doare reizh hag hegarat. N'int ket
gouest da lavarout, da skouer ; "Ya, ar wirionez a zo ganeocih, marteze,
met koulskoude ez eus tu da gaout un ali dishefivel war ar gudenn..."
Diwar-benn ar Falc'hun, da skouer, ez eus bet embannet ur pennad
dismegafisus a-walc'h war "Walarn" e-pad ar brezel, ur pennad hag a
dalveze kement-se, war-bouez nebeut : "Traoù sot a zo bet skrivet gant
Falc'hun en e leur diwezhan, n'eus ket sotoc'h..." Ar pennad-se, kalet
ha diseven, a oa bet savet gant Roparz Hemon. Diwezhatoc'h e kasas ar
Falc'hun an dorzh d'ar gêr o tisklerian ne ouie Roparz Hemon netra
diwar-benn yezhoniezh ha n'en doa ket graet studioù uhel war an danvez a
oa pleustret gantan-efi, ar pezh a c'hell bezatl gwir, rak Roparz Hemon
n'en doa ket, en arnzer-hont, graet studioù arbennik a seurt gant re ar
Falc'hun, pezh n'en deus ket miret outari a ober ul labour dispar e pep
keriver. Kement-se a gontan evit disklerian penaos e teuas Roparz Hemon
hag ar Falc'hun da vezan enebour-ion douet, unan o tagari egile gant un
ton flemmus, hag hemari o respont gant un ton ken flemmus ail. Setu
penaos ez eas ar Falc'hun da jubennour barnerezh gail goude ar brezel,
pa oa anv a gendaonifi ar stourmer brezhon d'ur c'hosp pounner a
garc'har da genver e brosez ; asantet en doa da drein evit ar varnerion
pennadoù 'zo bet embannet gant Roparz Hemon war "Arvor". Dister e oa
koulskoude deroù an tabut etrezo er penn-kentari.
K.G. Eus pelecth e teu kement-se ? Ar Vretoned a lavar e tleer bezan
eeun, hag evit bezari eeun e tagont. Kalz a Vretoned a zo evel-se, ha
rak-se e vez kement a dabu-toù e Breizh etre an dud. E Breizh e ranker
bezan a-du gant un den war bep tra, pe neuze, war netra, kompren a rit.
E Kembre e c'heller harpails ar yezh, hep kemer perzh evit se er stourm
politikel. E Breizh ez oc'h a-du gant pep tra pe a-enep da bep tra. An
dra-se a zo darijerus-tre.
Q.A.N. Daoust ha bez' e c'hellf komz un tammig
eus ho tarempredoù gant Yann-Vari Perrot hag, ar "Bleun-Brug". Lavaret
hoe'h eus e oac'h bet ]akaet da gadoriad gant an Aotroù Perrot, un
tammig evel ur vargodenn.
R.D. Mann, ket cires evel ur vargodenn. met, c'hwi 'oar,
n'em eus graet, koulz lavaret, netra evit ar "Bleun-Brugr,
nemet skoazellafi an Aotroù Perrot, ambroug anezhafi,
hag ober tra pe dra evitan. Eveljust, e oan koumanantet
da "Feiz ha Breizh" abace 1930 pe 1931. Anavezout
n 'men enta an Aotroù Perrot ha mont a raen d'e ouelioù.
îlien deus Dieuleveult en em dennet eus e garg a gadoriad
d'ar Bleun-Brug, e fellas d'an Aotroù Perrot, hag n oa
ur broadelour, kaout war e dro d'e sikour tud hag a vije
bet dieub e-kefiver an eskopti, hep bezafi enebet outafi,
tud lik 'ta hag a vije bet kristenion, hep behfi rediet
da sentifi ouzh an eskob war bep tachent). Neuze en
doa va eiherneret evel rener ha kadoriad. Bez' e oa neuze
daou isrener : Langleiz ha James Bouille. Gant an tri
a oa ac'hanomp e on sur da °hem hep bezafi skoilhet
evel broadelour, kompren a rit. Dieuleveuit a on ur
paotr mat, mui pe vui rannvroelour aval. ; pezh a zo
sur eo n'on ket a-du tre gant rnennozioù an Aotroù Per--
rot ; ganeomp avat edo en e aez, ha ni a sikoure anezhafi
pep doare. Kaouisin a on sekretour a-hend-all, hag
oa anezhafi ur paotr mat hag or broadelour mat. Met a-hend-all en devoa
an Aotroù Perrot diaesterioù gant an eskopti, a hep seurt. Da gentaii,
evit e vennozioù re vroadelour, hervez an eskopti, eveljust ; ha d'an
eil, a-wechoù, evit aferioù a arehant. Cihwi 'Car, an Aotroù Perrot a oa
un tammig evel Debauvais, un den dispar
pep kefiver, nemet e par an arc'hant ; a-weehoù en deus bet trubuilhoù
en abeg da se, hag an Eskopti en doa plantet dezhafi un "tefizorer" ha
na oa ket anezhan ur Breizhad penn-kil--ha-troad ; an treid, marteze, a
oa breizhat, met ar penn ne oa ket ; n'on ket aes dezhafi enta en em
glevout gant an Aotroù Perrot. Evel ma lavarendeocM, bez' e oa an Aotroù
Perrot un den hep
bar, dezhafi ur galon four, nemet, a-wechoù, e veze re brim e deod ivez,
pezh na aesae ket e zarempredoù gant e 'holourion' bepred. Er
c'hefiver-se e c'hellan kontan clecen ur surbienn, 1n8g a
SI,(NYik'fillS) MM, a (e,a9 c93%, ar perzh-se eus rener "Feiz ha
Breizh". Ur wechad e oan o rnerenn e Preshital Skrignag, ha gouzout a
rit e oa ar presbital-se un tammig evel un ostaleri, ostizion e-leizh o
pleustriii anezhi. En devezh-se enta edon war-dro an Aotroù Perrot, ouzh
tao!, hag Herri Kaouisin tostik din, hag hema6 pe unan all bennak 1avar
: "Ha gwelet hoc'h eus war ar gazetenn en deus tapet an Aotroù in F.skob
Duparc al 'Légion d'Honneur'
llag an Aotroù Perrot, anezhafi ul latinegour mat, da zistagafi war an
taol : "Receperunt marcedem suam, vani vanam..." Ar pezh a dalvez
"Degerneret o deus o gopr, unan avelek hag int karget a avel..." Ar
bomm-lavar-se, evel ma lavarer, n'en doa ket stoket ouzh divskouarnoù
tud vouzar, seul vui ma oa daouzek den bennak ouzh taol en devezh-se, ha
na petra, unan eus ar brederion, pig pe vran, ne ouzer ket, a yeas, mail
warnafi, da ziskuliaii d'an eskob peseurt addispleg en doa graet unan
eus e veleion d'an enor bras a ou bet graet dezhafi gant ar gouarnamant
gall. Siwazh, an Aotroù Duparc ne brizas ket nemeur barregezh an Aotroù
Perrot war al latin, flemmet m'en em gave a-walc'h gant ar werzad restet
dezhaii. Ne vefen ket souezhet en dije tapet un taol bazh-eskob en abeg
d'e ouiziegezh war al latin en degouezh-se. Ne vern penaos, an daou
vikel-vras a oa enebet outafi, Jonkour dreist -holl, ha na c'helle ket
gouzafiv anezhafi nemeur. Sofij am eus un abadenn ail, e 1939, dres
a-raok ar brezel ; ne men neuze war-dro ar "Bleun-Brug"nemet abaoe daou
vloaz. Kendalc'h I,annuon bet aozet e 1938 a oa bet dispar. N'em boa-me
graet ne/net azezafi en ur gador-vrec'h e-kichen an Aotroù Perrot, met
Langleiz, Per Bourdelles hag Herri Kaouisin o doa Tabouret kalz.
Disple-get e oa bet pezhioù-c'hoari dispar, dreist-holl "Postas, an
Doktor Daonet"a oa bet c'hoariet mat-tre. E 1939 e tlee ar C'hendalc'h
bezafi dalc'het e Kemper. Aet e oan enta d'ar dr-se gant an Aotroù
Perrot (marteze oa Langleiz ouzh han ambroug), hag un emvod a os da
vezafi aozet e kumuniezh ar Retred. Di e oa deuet tud eus an eskopti,
eveljust. Krog e oa an abadenn pa oamp erruet. N'em eus ken soiij eus
kement a oa bet lavaret en drovezh-se, nemet e oa bet divizet diwar-benn
an doare da aozaii ar C'hencialc'h. Per-Yann Nedeleg a oa war-dro ivez,
hag en kelenner er C'hloerdi bras hag o rein eno kentelioù brezhoneg
d'ar gloareged o devoa c'hoant. Ila setu an Aotroù Perrot o tiskleriañ
oa brav-tre kement-se, nemet e tlefed kelenn brezhoneg d'an holl danvez
beleion, dreist-holl avat d'ar re a oa tont eus ar c'herioù, ha na
ouient ket ar yezh a-vihanik. Neuze e vezent kaset d'ar parrezioù bihan
war ar maez d'en em c'hourdonifi war ar yezh, hogen mankout a rae dezho
elfennoù ar yezh ha seurt prantad-gourdonifi, dre se, ne servije ket da
galz tra dezho. Pa glaskent, daoust da se, ober sarmonioù brezhonek e
lakaent ar fideled da c'hoarzhin. Adal ar c'hloerdi e tlee bezafi
kelennet ar yezh. Bez' edo eno avat rener ar C'hloerdi bras end-eeun.
"Me fell din goulenn outafi," erre an Aotroù Perrot, "perak ne vez ket
desket brezhoneg d'an holt zanvez Neuze, ar Glouvier, a oa rener
ar C'hloerdi, en doa eilgeriet, droug ennafi : "Qu'est-ce que c'est que
ces manières : le Séminaire, ça me regarde ; ce n'est pas vous qui me
direz ce qu'il faut faire..." II.a. "D'ailleurs, vous n'êtes qu'un
brouillon : vous ne réussissez à rien..." Spontus e oa bet an abadenn.
Glouvier a oa ur Breton eus Filant, ganet en ELliant, hag a gomze
brezhoneg mat-tre p'en deveze c'hoant, met enebet-tre oa ouzh an emsav,
ha distroet en deus dioutafi ur bern danvez beleion a zo tremenet dre e
gloerdi.
Kement-mari am eus kontet evit diskouez hepken peseurt endro e laboure
an Aotroù Perrot, pa oan-me rener ar Bleun-Brug. Setu, echuet e oa bet
an emvod evel-se. Kavout a ra din e oa bet prientet Gouelioù ar
Bleun-Brug daoust da se, met a-benn ar fin, ne oa bet graet netra rak ar
brezel a OR tarzhet er c'heit-se.. E-pad ar brezel ne voe <et oberiant
ar "Bleun-Brue.
Eveljust, em boa tro alles da zivizout gant an Aotroù Perrot ha da
eskemm mennozioù gantafi. Va lusket en deus da genderc'hel gant an
oberenn am boa boulc'het gant "Breuriezh ar brezhoneg er Skolioù", ha
roet en doa din anvloù tud o dite gellet va harpail da ledafi an aozadur
er rannvro-se, hogen etretant e c'hoarvezas or brezel, ha ne erhellis
ket tennarl mad eus an titouroù en doa roet din.
B.A.N. Ha peseurt darempredoù ho poa gant "Skol Walarn" ha skipaith
Roparz Ilemon ? Daoust hag e oa ur bern tud ennan, ernvodoù, eskernmoù
ha me oar-me ?
R.D. Nanti, ne oa nag ernvodoù, nag eskemmon. Roparz liemon a zo bet
atav un den e-unan-penn, o labourat atav e-unau-penn. Hiskoazh, a gav
din, n'eus bet a emvod-où evit kenlabourerion "Walarn”. Resev a rae
pennadoù, ha dibab a rae ar re a blije dezhafi, e-unan bepred, hep
goutenn ali den. Tud 'zo a zo bet feuket en abeg da se, met evel-se e oa
troet da oberiafi bepred, bepred drezafi e-unan. Ha sofij am eus, pledon
o vevafi e Dotera] goude ar brezel, ez on aet die welout. O, plijus-tre
veze an degemer ; gant kalz hegaratted e vezemp resevet gantai'', met po
lavaren deztran ; "Deuil da goaniafi du-man..." morse n'en deveze amzer
; ret e veze dezhan dalclunat chom da labourat. Predon o vevari e
Corcaigh enr eus e gouviet n'ouzon pet gwech do zont da dremen un nebeut
devezhioù ganeomp. Hiskoazh n'eo deuet. Skrivafi a rae lizheroù din :
teir linennad, plijus-tre, berr avat. liement e laboure ivez, gwir eo
N'ouzon ket penaos en deus sevenet kernent en deus sevenet. B.A.N.
Daoust ha lennet hoeth eus ar pennad savet diwar
benn gant Morvannou e-barzh "Planedenn" ?
R.D. Nient eus ket. Evit lavarout ar wirionez, n'on ket koumanantet. Re
a gelaouennoù a zo ; me 'gaffe lenn ar pennad-se avat. Evit Roparz
Hernon, un den emroet a-grenn da Vreizh ha d'ar brezhoneg e oa. Bet on en
interamant e Dulenn ; en iliz, zoken, em eus graet al "lennadenhoe e
brezhorieg. Kalzig a dud a oa du-se
Dulenn, ar Vretoned a oa o e Dulennpeurgent.
Deuet e oan eus Corcaigh da Zulenn evit an degouezh. Pezh a zo bet
mantrus avat en obidoù-se ez eo bet emell ar "C'huzul" gall a lakaas
digerifi arched ar brogar-out' breizhat war-lerc'h al lidoù... moarvat
evit bezaR sur n'oa ket kuzhet armoù pe zramrn e-barzh !!! N'ouzon ket
petra a felle d'an den ober. Lakaet en deus er-rnaez an holl Vretoned,
ha n'eus chomet nemet ar "C'huzul" ha paotr ar "Pompadoù-kafiv". Sielloù
o doa da lakaat war an arched, a gay din ; se a zo reizh hag a c'heller
kompren ; hogen paotr ar Pompadoù-kafiv a laveras din, en don, ouzhpenn,
lakaet digeriR an arched.
B.A.N. de Y.B.B. Se a zo spontus !
K.G. Gant Fion e vije bet petra e-barzh ?
R.D. Armoù marteze, dornskridoù, n'ouzon ket. Droch ha spontus e oa ar
mennoz-se. Ar "C'huzul" n'en deus graet diskleriadenn ebet. N'ouzon ket
perak avat.
B.A.N. Ileugus e oa.
Daoust hag anavezet hoc'h eus Meavenn ?
R.D. Ya, mat-tre em eus anavezet anezhi, adalek maz eo deuet da chom da
Roazhon, da sikour Debauvais. Da lojeiz he doa ur gambr e-barzh ranndi
Debauvais ; sekretourez e oa gantan ; hi a rae war-dro "Breiz Atao" rniziek.
B.A.N. Studierez e oa, pe labourat a rae ?
R.D. An dra-se a zo c'hoarvezet da heul ar freuz bras a oa bet e 1931,
pa oa 'Breiz Mao" sizhuniek kouezhet en e boull ; neuze hen eus sikouret
Debauvais. Meavenn a laboure enta evel sekretourez gante), ha me a
laboure ivez. Studier e oan neuze, hag o chom e Roazhon.
B.A.N. E pelec'h he deus kejet gant Andouard '? En lwer-zhon ?
R.D. Ne ouzon ket. Bevet he deus en lwerzhon e-pad ur bloaz, e 1933-34,
moarvat, o kelenn galleg en ur skol e Tourlas. Eveljust e oa brudet-tre
Boude 1939, c'hwi 'oar : "La Vierge Rouge" a veze graet anezhi gant ar
gazetennerion. A-benn neuze, daoust ha Loeiz Andou-ard, a oa ur
broadelour anezhaii, a zo bet dedennet ganti en abeg d'he brud, hag ivez
dre ma oa-hi ur plac'h dudius, nrouzon ket. N'ouzon ket kennebeut penaos
o deus graet anaoudegezh. Anavezet em eus anezhi goude-se, pa oant
dimezet endeo, e Roazhon, hag o bugale (…)